Το τέλος της ουτοπίας

Τι είναι να γίνει; Το ερώτημα, απευθυνόμενο μονότονα προς όλους τους κριτικούς, εμμένει σε μια πρακτικότητα εχθρική προς τον ουτοπισμό. Τίποτα δεν είναι να γίνει. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως τίποτα δεν μένει να σκεφτούμε, να φανταστούμε ή να ονειρευτούμε. Αντιθέτως. Η προσπάθεια να οραματιστούμε άλλες δυνατότητες ζωής και κοινωνίας παραμένει επείγουσα και συνιστά την απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνουμε κάτι. Εμείς, πρέπει, για να ακολουθήσουμε τον Θ. Β. Αντόρνο, "να θεωρήσουμε όλα τα πράγματα όπως αυτά θα εμφανίζονταν από τη σκοπιά της λύτρωσης". Αυτό σημαίνει να δούμε τον κόσμο "όπως θα εμφανιστεί κάποια ημέρα στο μεσσιανικό φως". Αυτή η ημέρα είναι πιο απόμακρη από ποτέ. Είναι; Η ιστορία ξεγελάει ακόμη και τους πιο ευφυείς μαθητές της. Κανένας δεν πρόβλεψε τον απότομο θάνατο του σοβιετικού συστήματος το 1989· προσεκτικοί μελετητές πίστευαν ότι η φονική αυτοκρατορία του θα διαρκούσε άλλα πενήντα χρόνια. Τα γεγονότα της δεκαετίας του εξήντα ξέσπασαν δίχως κανένα σχεδόν προειδοποιητικό σημάδι· οι περισσότεροι παρατηρητές είχαν χαρακτηρίσει την δεκαετία του πενήντα εποχή κομφορμισμού και απάθειας και περίμεναν μία από τα ίδια. Ποιος μπορεί να πει αν το μέλλον επιφυλάσσει παρόμοιες εκπλήξεις;