Βλάχοι και Κουτσόβλαχοι

Ο γεωγράφος-χαρτογράφος και ιστοριοδίφης Μιχαήλ Χρυσοχόου ή Χρυσικός (1834-1921), από τη Ζίτσα της Ηπείρου, ο οποίος δημοσίευσε πλήθος χαρτών και συνέταξε πλείστες γεωγραφικές μονογραφίες και τοπογραφικούς πίνακες, συνεισφέρει στην επιστήμη της ρωμανολογίας (βλαχολογίας) μία νέα οπτική θεώρηση των πραγμάτων, τη σκοπιά της ιστορικής γεωγραφίας. Ο Χρυσικός μελέτησε με επιτόπια έρευνα το γεωγραφικό ανάγλυφο των μητροπολιτικών κοιτίδων των Βλάχων, από τον Αμβρακικό κόλπο έως το Κρούσοβο της Μακεδονίας, με "κεντρικό κόμβο" την Πίνδο, και των φυσικών ανθρωπολογικών χαρακτηριστικών τους, και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι Βλάχοι (ή Αρωμάνοι) είναι απόγονοι εκλατινισθέντων Ιλλυριών και Ηπειρωτών-Μακεδόνων Ελλήνων, που είχαν στρατολογηθεί στις ρωμαϊκές λεγεώνες. Η μελέτη του Χρυσοχόου αποτελεί απάντηση στη ρουμανική προπαγάνδα, που διέχεε το μακεδονορουμανικό κομιτάτο του Βουκουρεστίου (ίδρ. 1860), και την επιχειρηθείσα ίδρυση βλαχορουμανικού μιλλέτ στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τον Μάιο του 1905 καθώς και στους ανθελληνικούς διωγμούς στη Ρουμανία από το κομιτάτο του Υπουργού Εξωτερικών Ίον Λαχοβάρη την ίδια περίοδο (1905-1906). Η μονογραφία του Χρυσοχόου έχει ιδιαίτερη ιστοριογραφική αξία, και αποτελεί ένα αναπόσπαστο ψηφίο στο ψηφιδωτό των βαλκανικών εθνικιστικών αφηγήσεων. Η αναστατική έκδοση συμπληρώνεται από δύο συνημμένους μεγάλους έγχρωμους χάρτες του συγγραφέα με τις εγκαταστάσεις των Βλάχων "ανά τα όρη της ελληνικής [βαλκανικής] χερσονήσου" και με τα Ιωάννινα και το οροπέδιο του Λάκμου (Περιστερίου), καθώς και από προλεγόμενα και ευρετήριο ονομάτων και τόπων του Γιώργη Έξαρχου.